بازی، مؤثرترین راهکار افزایش هوش هیجانی در کودکان

در جامعه امروزی خیلی از افراد در ارتباط با دیگران دچار مشکل بوده و نمی‌توانند به راحتی با فرد مقابل خود ارتباط برقرار کرده و صحبت کنند. یکی از راهکار‌های مؤثر در این زمینه بهره‌مندی از هوش هیجانی است که در سال‌های اخیر نیز بسیار روی آن تأکید می‌شود. رشد هیجانی باعث می‌شود که بر هیجانات خود مدیریت داشته و احساسات خود را کنترل کنیم و از طرفی بتوانیم با دیگران نیز تعامل سازنده‌ای داشته باشیم. بازی کردن کودکان نیز باعث تقویت هوش هیجانی آن‌ها شده و فرزندان ما می‌توانند در موقعیت‌های مختلف زندگی، از آن استفاده کنن

از طرفی خانواده به‌عنوان مهم‌ترین رکن در تقویت هوش هیجانی کودکان تأثیرگذار بوده و در کنار خانواده، نقش معلمان و مدارس نیز در این زمینه حائز اهمیت است. کودکان در یک یا چند زمینه باهوش بوده و توانمندی خاصی دارند که شناسایی و تقویت آن‌ها بسیار ضروری و مورد تأکید است؛ به همین منظور با سرکار خانم سعیده جمشیدوند، روان‌شناس و مشاور خانواده گفت‌وگویی در این زمینه داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

 

* لطفاً هوش را تعریف کرده و انواع آن را نام ببرید.

 

در علم روان‌شناسی تعاریف متعددی از هوش داده شده است که در چهار دسته طبقه‌بندی می‌شوند؛ هوش یعنی سازگاری با محیط، تفکر انتزاعی، توانایی و استعداد کافی داشتن برای یادگیری و به کار انداختن توانایی‌ها برای رسیدن به هدف مطلوب در زندگی و کسب‌وکار.

 

با توجه به اینکه هوش یک پدیده انتزاعی را نشان می‌دهد، تعاریف متعددی از هوش داریم؛ براساس نظریه و تئوری روان‌شناسی، هوش به هشت نوع تقسیم می‌شود که یکی از آن‌ها هوش منطقی- ریاضی است و بیشتر مردم وقتی در مورد هوش از آن‌ها سؤال می‌شود، فقط به هوش منطقی یا عقلانی که به‌عنوان هوش ریاضی نیز شناخته می‌شود، استناد می‌کنند. درصورتی که انواع هوش را داریم که شامل هوش منطقی- ریاضی، هوش فضایی، هوش بدنی و جنبشی، هوش درون‌فردی، هوش برون‌فردی، هوش موسیقیایی، هوش طبیعت‌گرا و هوش کلامی می‌شود.

 

هوش‌های هشت‌گانه هوش‌هایی هستند که تمامی افراد می‌توانند از آن‌ها بهره‌مند شوند. هر فرد ممکن است در یک، دو، سه و یا بیشتر از انواع هوش‌های هشت‌گانه توانمندی داشته و درجه هوشی بالایی را از خود نشان دهد.

 

* هوش هیجانی را تعریف کرده و بفرمایید باعث ایجاد چه توانمندی در کودک می‌شود؟

 

هوش هیجانی یکی دیگر از هوش‌هایی است که در سال‌های اخیر بیشتر به آن پرداخته و بررسی‌ها و پژوهش‌های زیادی در زمینه هوش هیجانی انجام شده است. هوش هیجانی یعنی درک، شناخت و بیان و ابراز احساسات خود و دیگران؛ هوش هیجانی به کودکان کمک می‌کند که احساسات خود را بشناسند و مدیریت هیجان داشته باشند. هیجان‌هایی مثل هیجان خشم و استرس و بتوانند هیجانات و عواطف خود را تنظیم کنند.

 

منظور از تنظیم هیجانات این است که تاب‌آوری بیشتری را در مقابله با چالش‌ها و مسائلی که برایشان اتفاق می‌افتد، داشته باشند و درنهایت بتوانند مهارت‌های ارتباطی بهتری پیدا کنند و روابط خوبی با هم‌سالان خود داشته باشند. بچه‌هایی که هوش هیجانی بالایی دارند، دوستان زیادی را در کنار خود داشته، در روابط دوستانه موفق‌تر عمل کرده و به‌راحتی احساسات خود را بیان می‌کنند، همچنین درباره احساساتشان با دیگران صحبت می‌کنند.

 

* هوش منطقی- ریاضی را تعریف کرده و تأثیر آن بر کودکان را توضیح دهید.

 

هوش منطقی- ریاضی مربوط به توانایی‌های ذهنی، استدلال، حل مسئله و تفکر منطقی است؛ داشتن توانایی هوش منطقی- ریاضی بالا می‌تواند باعث توانمندی حل مسائل، پیدا کردن رابطه علت و معلولی و استدلال کردن باشد و کودکان می‌توانند در این زمینه قوی‌تر عمل کنند.

 

* هوش هیجانی با هوش منطقی- ریاضی چه تفاوتی دارد و به نظر شما کدامیک مهم‌تر است؟

 

هوش منطقی- ریاضی مربوط به میزان یادگیری، استدلال، درک و درواقع پیشرفت تحصیلی کودکان شده و باعث می‌شود آنان مدارج عالی علمی را در زندگی کسب کنند؛ اما هوش هیجانی مهارت‌های اجتماعی و فردی افراد را بررسی کرده و به این مسائل می‌پردازد.

 

در هوش هیجانی کیفیت زندگی مد نظر است و افرادی که هوش هیجانی بالایی دارند، در زندگی نیز به‌لحاظ کیفی موفق‌تر هستند؛ این افراد می‌توانند مدیریت هیجان داشته و از طرفی احساسات خود را بیان می‌کنند و درنهایت در خیلی از موارد آن را مدیریت کرده و اگر با دیگران به چالش یا مشکلی برخورد کردند، آن را با درگیری کمتری حل‌وفصل می‌کنند و تاب آوری بیشتری را در زندگی روزمره از خود نشان می‌دهند.

 

افراد در هوش هیجانی روابط بین فردی خوبی دارند و در حل تعارضات بین فردی بهتر عمل می‌کنند. اگر در زندگی دچار مشکل شده و در شرایط سختی قرار گرفتند، دچار استرس فراوان نمی‌شوند؛ در کل هوش هیجانی باعث موفقیت‌های بهتری در زندگی می‌شود. هر دو این هوش‌ها در زندگی فردی مورد نیاز است، اما هوش منطقی- ریاضی به‌تنهایی نمی‌تواند تضمین‌کننده خوشبختی و موفقیت فرزندان ما در آینده باشد، پس نیاز است که در کنار هوش منطقی- ریاضی، روی هوش هیجانی کودکان نیز کار کنیم. چراکه مهارت‌های اجتماعی و مهارت‌های زندگی مورد نیاز فرد در هوش هیجانی بوده تا در آینده فرزندانمان علاوه‌بر داشتن تحصیلات عالیه و کسب درآمد خوب، بتوانند زندگی مناسب و با آرامشی داشته باشند که این موفقیت در زمینه کیفی نیز حائز اهمیت است.

 

چه بسا افرادی که در جامعه امروزی از تحصیلات آکادمیک بالایی برخوردار بوده و به‌لحاظ وضعیت اقتصادی و کسب درآمد نیز موفق باشند، اما چون از هوش هیجانی به‌خوبی بهره‌مند نبوده و از آن به‌درستی استفاده نمی‌کنند، در زندگی نیز دچار چالش و مشکلات فراوان هستند.

 

هر دو هوش دارای اهمیت بوده، اما به‌لحاظ زندگی اجتماعی افراد، هوش هیجانی اهمیت بیشتری دارد و در سال‌های اخیر نیز متوجه این موضوع شده‌ایم که به هوش هیجانی نیاز فراوانی داریم تا رضایت از زندگی را در دیگران افزایش بدهیم.

 

* هوش هیجانی دارای چه قابلیت‌هایی است؟

 

هوش هیجانی توانایی درک، شناخت و استفاده و مدیریت احساسات و هیجانات ما را شامل می‌شود و در راه‌های مثبت مانند از بین بردن استرس، مدیریت هیجانات، برقراری روابط سالم و مؤثر، همدلی و همدردی با دیگران، غلبه بر چالش‌ها و مسائل زندگی و برطرف کردن تعارض‌ها، دارای قابلیت است. هوش هیجانی دارای چهار ویژگی مؤثر است؛ یکی از این ویژگی‌ها مدیریت خود بوده که شامل مدیریت هیجانات می‌شود و احساسات فرد به شیوه سالم کنترل می‌شود.

 

ویژگی دوم خودآگاهی است؛ یعنی فرد احساسات خود را تشخیص می‌دهد، خود را بهتر می‌شناسد و اینکه چه چیزی در افکار و رفتارش تأثیر می‌گذارد را درک می‌کند. با این ویژگی از نقاط ضعف و قوت خود آگاه شده و درنهایت می‌توانیم اعتمادبه‌نفس خوبی داشته باشیم. ویژگی سوم آگاهی اجتماعی است؛ این ویژگی نشان‌دهنده همدلی بوده، یعنی می‌توانیم احساسات و نیاز‌های دیگران را درک، نشانه‌های عاطفی آن‌ها را شناسایی و ارتباط بهتری با ایشان برقرار کنیم و روابط سالمی داشته باشیم.

 

ویژگی چهارم نیز این است که به چه شکلی روابط خوبی را ایجاد کنیم؟ درواقع این ظرفیت را داریم که بتوانیم روابط دوستانه‌ای را برقرار و آن‌ها را حفظ کنیم. یعنی روابط ما مدیریت‌شده است و تعارضات روابط را بهتر و راحت‌تر حل می‌کنیم.

 

* اهمیت هوش هیجانی را بیان کنید.

 

شما قطعاً در زندگی با افرادی مواجه بوده‌اید که ازلحاظ علمی در سطح بالایی قرار دارند، اما در روابط اجتماعی خود دچار مشکل هستند. هوش منطقی- ریاضی برای زندگی کردن کافی نبوده و صرفاً کمک می‌کند که در تحصیل خود موفق بوده یا در انتخاب مسیر شغلی دچار گمراهی نشویم و درآمد‌های خوبی را نیز کسب کنیم. اما هوش هیجانی است که به ما در موقع امتحانات یا هنگام مواجه شدن با استرس و اضطراب یا در مدیریت خشم، کمک می‌کند و می‌توانیم روابط خودمان را با دیگران حفظ کنیم و در تعارضات بین فردی بهتر عمل کنیم و کمتر دچار یأس و نامیدی بشویم و اعتمادبه‌نفس بیشتری داشته باشیم. این موارد اهمیت هوش هیجانی را نشان داده و قابلیت‌های آن را نمایان می‌کند؛ باید درخصوص هوش هیجانی بیشتر روی کودکان و نوجوانان کار کنیم تا در زندگی آینده خود بهتر عمل کنند.

 

* بازی چیست و انواع آن را نام ببرید.

 

در تعریف بازی نخستین مفهومی که به ذهن خطور می‌کند، سرگرمی است؛ یعنی هر فعالیتی که به‌صورت سازمان‌یافته یا بدون سازمان‌دهی و ساختار انجام می‌شود و برای فرد جالب و لذت‌بخش است. برای کودکان بازی مهم‌ترین فعالیت بوده و مؤثرترین راه برای یادگیری و ایجاد روابط اجتماعی نیز همان بازی است. دوران کودکی در سه چیز خلاصه می‌شود؛ بازی، هم‌بازی و اسباب بازی. این مسئله نشان‌دهنده اهمیت بازی در زندگی بچه‌ها است که اگر بازی برای آن‌ها جذاب باشد، باعث یادگیری نیز می‌شود.

 

بازی انواع مختلفی دارد، یکی از آن‌ها بازی‌های حرکتی- بدنی است؛ مانند قایم موشک که فعالیت بدنی در آن‌ دخیل است. یکی دیگر از انواع، بازی‌های سازنده است که در آن کودک شروع به ساختن وسیله کرده و در آن چیزی را کشف می‌کند و این مهم حس اعتمادبه‌نفس را در کودکان افزایش می‌دهد؛ مانند ساختن خانه با چوب و غیره.

 

بازی‌های نمادین نیز یکی دیگر از بازی‌ها است که در آن کودکان از اشیای پیرامون خود در بازی استفاده می‌کنند؛ مثلا از یک تکه چوب به‌عنوان اسب استفاده می‌کنند یا از یک لوله به‌عنوان دوربین بهره می‌برند. نوع دیگر، بازی‌های نمایشی هستند که کودکان به‌صورت نمایشی نقش بزرگ‌سالان را بازی می‌کنند و از این طریق یاد می‌گیرند که هرکس در زندگی چه نقش و مسئولیتی دارد.

 

نوع دیگری از بازی‌ها که در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه کودکان بوده، بازی‌های مجازی و دیجیتالی است که رغبت خاصی برای انجام این نوع بازی‌ها دارند.

 

* بازی و نقش آن در رشد هیجانی کودکان را توضیح دهید.

 

اگر می‌خواهیم که کودکان در محیط‌های اجتماعی واکنش‌های مناسبی داشته باشند و بتوانند تصمیم‌های درستی را در زندگی گرفته و آن‌ها را عملی کنند یا با گروه هم‌سالان خود ارتباط سالمی داشته باشند، باید رشد و هوش هیجانی آن‌ها تقویت شود. محبت به کودک یا رفتاری که کودک را دچار ترس می‌کند، باعث ایجاد هیجان در او شده و این هیجانات همیشه در زندگی‌اش بوده و پایانی ندارد. اگر بازی و تفریح هدفمند باشد، باعث می‌شود در رشد هیجانی کودک نیز تأثیر بگذارد. در بازی می‌توانیم به‌خوبی به کودک آموزش دهیم که هیجانات خود را از چه طریقی کنترل کند و یا هیجانات خود را به‌درستی بروز داده یا بر آن‌ها مدیریت داشته باشد.

 

* بازی کردن چه فوایدی برای کودکان دارد؟

 

بازی هم نقش سرگرم‌کننده برای کودک دارد و هم به رشد، پرورش و تربیت او کمک می‌کند؛ به‌خاطر همین است که خانواده‌ها به دنبال آن هستند که از طریقی با فرزند خود بازی کنند و یا وسایل بازی برای او تهیه کنند. بازی فواید زیادی برای کودکان دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به تقویت قدرت مغز، بهبود خلاقیت، ایجاد مهارت کلامی، ایجاد زندگی شاد، مقابله با استرس و هیجانات، سلامت فیزیکی، بهبود روابط اجتماعی، افزایش اعتمادبه‌نفس، بیان احساسات برای دیگران، کشف علاقه و غیره اشاره کرد.

 

* بازی‌های دسته‌جمعی و گروهی چه تأثیری بر رشد هیجانی کودکان دارند؟

 

بازی‌های گروهی یا دسته‌جمعی، بازی‌هایی بسیار جذاب، شاد و سرگرم‌کننده برای کودکان هستند که در کنار این فواید، می‌توانند در زمینه آموزشی و تربیتی نیز تأثیرگذار باشند. بازی‌های گروهی مهم‌ترین راه برای منعکس کردن عواطف کودکان بوده و فرصتی هستند تا کودکان هیجانات و عواطف خود را بروز داده و در کنار هم‌سالان خود آن‌ها را تنظیم کنند. یعنی اگر در بازی دچار شکست شدند، می‌توانند خود را با محیط بازی همسان کنند. همچنین بازی به آن‌ها یاد می‌دهد که چه زمانی حق بازی دارند و چه زمانی باید از آن کنار بکشند.

 

کودک از طریق کنش و واکنش‌هایی که در بازی اتفاق می‌افتد، فرصت درک بهتر خود و دیگران را پیدا می‌کند. بازی‌های گروهی میزان تاب‌آوری کودکان را نیز در برابر شکست‌ها، افزایش می‌دهند و به‌مرور یاد می‌گیرند که به چه شکلی با هم‌گروهی‌های خود ارتباط برقرار کنند و سازگاری داشته باشند. گسترش و افزایش حس همکاری در بین کودکان نیز از دیگر فواید بازی‌های گروهی است که هوش هیجانی آن‌ها را افزایش می‌دهد.

 

* نقش خانواده‌ها در افزایش رشد هیجانی کودکان با بازی را بیان کنید.

 

همان‌قدر که بازی‌های گروهی در افزایش رشد هیجانی کودکان مؤثر است، بازی با والدین نیز این اهمیت را داشته و می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد هیجانی کودک داشته باشد؛ حال فرقی نمی‌کند که والدین در کنار فرزندان به تماشای یک کارتون مشغول باشند یا با وسایل ساده ساختنی در کنار کودک، یک بازی را انجام دهند. در هر صورت حضور والدین در کنار فرزند باعث می‌شود که اعتمادبه‌نفس او افزایش پیدا کند و به کودک آمادگی ارائه واکنش‌های مناسب در موقعیت‌های اجتماعی داشتن را یاد می‌دهد.

 

بنابراین باید والدین با فرزند خود وارد بازی شوند تا هوش هیجانی او را افزایش دهند. بازی‌هایی که باعث شناخت احساسات می‌شوند، مانند استفاده از ماسک‌های احساسات، نقاشی کردن احساسات، عروسک‌های دستی و غیره، به کودکان یاد می‌دهند که انواع احساسات را بشناسند و در مورد آن‌ها صحبت کنند. بازی‌هایی که باعث آموزش مهارت‌های اجتماعی می‌شوند، باعث آن هستند که کودک بتواند دوست خود را پیدا کند و با او ارتباط داشته باشد؛ این مهم موجب می‌شود که کودک راه‌های ارتباطی را یاد گرفته و آن‌ها را به درستی انجام دهد.

 

* نقش معلمان و مدارس در راستای افزایش رشد هیجانی کودکان با بازی را توضیح دهید.

 

نقش آموزش‌وپرورش و مدارس و معلمان کلیدی است که متأسفانه در مدارس ایران به‌درستی به آن پرداخته نشده و صرفاً به مسائل درسی و علم‌آموزی کودک توجه دارند. این کوتاهی باعث شده است که در مدارس با دانش‌آموزانی مواجه باشیم که قادر به مدیریت هیجانات خود نبوده و دچار خشم، استرس و اضطراب می‌شوند.

 

پرخاشگری با هم‌سالان نیز از دیگر مواردی است که در مدارس و بین دانش‌آموزان مشاهده می‌شود. پیشنهاد می‌شود در این خصوص فعالیت‌هایی طراحی شود که پرورش هوش هیجانی کودکان با بازی انجام شود؛ مثلاً فعالیت‌هایی به‌صورت هفتگی صورت گیرد و در آن آموزگاران با انجام بازی یا درخواست بیان داستان توسط کودک، به افزایش رشد هیجانی او کمک کرده و مهارت‌های لازم را به کودک آموزش دهند.

 

هوش هیجانی یک مهارت اکتسابی است که از طریق آموزش محقق می‌شود و کودک با بازی می‌تواند در این زمینه پیشرفت کند. راهکار بسیار مؤثر این است که به‌صورت گروهی و در کنار هم، دانش‌آموزان با راهبری و راهنمایی معلم و آموزگار خود، هر هفته یکی از موضوعات مربوط به هوش هیجانی را با انجام بازی، اجرای نمایش، خواندن داستان و غیره، یاد بگیرند.

 

کودکان عاشق بازی کردن هستند و بیشتر بازی‌هایی را دوست دارند که به‌صورت گروهی و دسته‌جمعی باشد. اگر خانواده‌ها بتوانند بازی‌های هدفمندی را برای فرزندان خود طراحی کنند، قطعاً به رشد هوش هیجانی کودک نیز کمک کرده و مهارت‌های اجتماعی مورد نیاز را به‌صورت غیر مستقیم به او آموزش می‌دهند. آموزش‌وپرورش به‌عنوان مهم‌ترین نهاد در راستای تعلیم و تربیت کودکان، می‌تواند با طراحی برنامه‌های مفید و سازنده با رهبری مدیران، مربیان و آموزگاران در مدارس، زمینه‌ساز افزایش رشد هیجانی کودکان باشد.